ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

بررسی و تحلیل مجازات در هزارویک‌شب و تأثیر ابعاد فرهنگی‌ـ‌اجتماعی آن

صفحه (89 - 107)
مژگان مقومی ، محبوبه خراسانی (نویسنده مسئول)، مرتضی رشیدی آشجردی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: هزارویک‌شب، کتابی درباری، مردمی، تعلیمی و تخیّلی است با نمونه هایی فراوان از گناه و مکافات. انگیزۀ خلق حکایات، فرار از مجازاتِ مرگ است؛ بانویی که برای نجات جان خود و دیگر دختران، هر شب، قصّه ای برای شهریار میگوید و مجازاتش را به تعویق می اندازد. ترس از مرگ و مجازات، بر بسیاری از داستانها سایه افکنده است، امّا آنچنان هنرمندانه در دل داستانها نشسته که به ‌چشم نمی‌آید.

روش پژوهش: این پژوهش به روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است. جامعۀ تحقیق نیز، ترجمۀ دو جلدی مرعشی پور از کتاب هزارویک‌شب با هدف بررسی انواع مجازات در حکایاتِ دو جلد آن انجام شده ‌است.

یافته ها: در حکایات کتاب، شاهد اعمال بسیاری هستیم که مستحق مجازات است. مانند خیانت، سرقت، گواهی دروغ، کفر و الحاد، پیکرگردانی، توطئه، قانون‌گریزی، مجازاتهای برنامه ریزی‌شده و نظایر آن.

نتیجه گیری: مجازاتِ خیانت، چه از نوع رابطۀ نامتعارف عاشقانه باشد و چه در روابط درباری و اجتماعی، مرگ است. صدور حکم و اجرای آن، به فرمان حاکم، قاضی و حتّی افراد بی‌صلاحیّت مانند پدر، شوهر، برادر، زنان یا جزادهندگان ماورایی است که از میان آنها میتوان به غول، جن و حیوانات سخنگو اشاره کرد. این موجودات، با روشهای نامتعارف یا پیکرگردانی، مجرمان را مجازات میکنند. اعتقاد به نزول عذاب الهی در داستانهایی که جنبۀ دینی قویتری دارند، مشاهده میشود. نقش و حضور گستردۀ زنان در روند حکایات و شکل‌گیری حوادث، قابل تأمل است. به علّت تفاوتهای فرهنگی که ریشه در خاستگاه داستانها دارد، در تعیین و اجرای مجازات، وحدت رویّه و رویکرد یکسان یافت ‌نمیشود؛ براساس متن داستان و به مصلحت، مجازاتها قابل تقلیل هستند. نبود محاکمۀ عادلانه، ندادن فرصت دفاع به متهّم، اجرای احکام و کیفرهایی که با جرم تناسب ندارند نیز در حکایات دیده ‌میشود.

کلمات کلیدی
ادبیّات عامه , قصّه , هزارویک‌شب , مجازات , جرم و گناه.

• قرآن کریم.
• آران، راضیه، پورکمال‌زاده، ملیکا. (1400). «بررسی پدیدۀ جرم‌ در مثنوی مولوی». فصلنامۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، ش 33، صص 35-47.
• افروغی‌نیا، افسانه و همکاران.(1401). «نقد و تحلیل روایت در اصلیترین درونمایه های هزارویک‌‌شب». فصلنامۀ علمی‌ـ‌تخصّصی مطالعات زبان و ادبیّات غنایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ش 43، صص 8-21.
• انجوی شیرازی، ابوالقاسم.(1352). تمثیل و مثل، تهران: امیرکبیر.
• پیری، موسی. نوری، فاطمه. (1395). «سیاست جنایی در گفتمان ادبی قابوسنامه». یازدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه گیلان، صص 2139-2153.
• جلیل‌زادۀرضایی، سپیده. (1395). «مقایسۀ شکنجه و مجازات در شاهنامه و تاریخ بیهقی». نخستین همایش ارتباطات زبان و ادبیّات فارسی و مطالعات زبان‌شناختی، همدان، 1-15.
• جهانشاهی‌افشار،علی. (1394). «بررسی تطبیقی ویژگیهای زنان در دکامرون با سندبادنامه و کلیله ودمنه». نشریۀ ادبیّات تطبیقی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش 13، صص 37-57.
• حاجی‌حسینی، حسین.(1394). «بررسی مستندات اجرای علنی حدود در فقه شیعه». رسائل: مجلّۀ علمی دانش‌پژوهان مرکز آموزشهای تخصّصی فقه، ش 3، صص 70-91.
• حاجیه بندلو، اعظم.(1396). «بررسی شیوه های مجازات در تاریخ بیهقی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه پیام‌نور.
• حجّت، محمّد. (1392). «نقش طلسم و جادو و برخی صنایع غریبه در داستانهای هزارویک‌شب». نشریۀ ادب و زبان دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش 33، صص 105-132.
• حسینی، مریم. پورشعبان، سارا. (1391). «اسطوره های ترکیبی پیکرگردانی در هزارویک‌شب». فصلنامۀ ادبیّات و اسطوره شناختی، ش 2، صص 91-133.
• حسینی، مریم. (1391). «دلایل پیکرگردانی در داستانهای هزارویک‌شب». فصلنامۀ متن‌پژوهی ادبی، ش 52، صص 37-64.
• حسینی، نجمه. صرفی، محمّدرضا.(1389). «بررسی وجوه روایتی در روایتهای هزارویک‌شب». نشریه ادب و زبان دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش 27، صص 87-114.
• حیدری‌فرد، محمّد.(1392). «خلود در عذاب از دیدگاه ملّاصدرا و ابن‌عربی». جستارهای فلسفه دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش 4، صص 39-52.
• خدابین‌فرد، نفیسه السادات.(1397). «قصّه بگو یا بمیر!». دوماهنامۀ الکترونیکی سروا (تخصّصی ادبیّات داستانی)، ش 2، صص 39-43.
• خیرخواه، سعید. (1388). «ادبیّات و جامعه: خاستگاه اجتماعی ادبیّات». نشریۀ اندیشه های ادبی، ش 2، صص 22-37.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
• ذوالفقاری، حسن. (1397). ادبیّات داستانی عامّه، تهران: خاموش.
• رحیمی‌نژاد، اسمعیل.(1387). «مجازاتهای نامتناسب: مجازاتهایی مغایر با کرامت انسانی». فصلنامۀ حقوق، مجلّۀ دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 2، صص 115-133.
• رشتچی، مژگان.(1389). «ادبیّات داستانی کودکان و نقش آن در رشد تفکّر». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش 2، صص 23-37.
• شکوری، کامران.(1397). «تکثیر ایدۀ روایت مقابل مرگ در هزارویک‌شب». دوماهنامۀ الکترونیکی سروا (تخصّصی ادبیّات داستانی)، ش 2، صص 44-50.
• عزیزی، ناهید. (1399). «تطبیق مفاهیم حقوقی در کلیله ودمنه و گلستان سعدی با مفاد قوانین نظام جمهوری اسلامی». مطالعات ادبیّات تطبیقی، س 14، ش 55، صص 71-94.
• فرمانی‌انوشه، نازیلا.(1397). «نقد تعامل قدرت و دانش جرم‌شناسی و مجازات در برخی متون نثر فارسی با رویکرد فوکو». متن‌پژوهی ادبی بهار، ش 75، صص 129-150.
• قاسمی، فریده.(1397).«‏بررسی و تحلیل عدالت و قضاوت و مجازات در سیاستنامه، گلستان و قابوسنامه». پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشگاه پیام‌نور استان مازندران: مرکز پیام‌نور آمل.
• محجوب، محمّدجعفر.(1341).«مطالعه در داستانهای عامیانۀ فارسی». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 1، صص 68-112.
• مرعشی‌پور، محمّدرضا.(1397). ترجمۀ هزارویک‌شب (بر اساس نسخۀ بولاق)، 2 جلد، ‏چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
• موسوی، سیدضیاء‌الدین.(1401).«بررسی بازتاب جرم و مجازات از دیدگاه هنرمندانۀ برخی شاعران با رویکرد قانون مجازات اسلامی». یازدهمین کنفرانس بین‌المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در فقه، حقوق و علوم انسانی، تهران، صص 1-20.
• میرصادقی، جمال. (1394).عناصر داستان. تهران: سخن.